Góra Chełmska

ID artykułu: 18
Napisany przez: Karena
Napisany dnia: 11 Lip 2012, 20:01
Opis artykułu: Dawniej i obecnie
Link do artykułu:
https://kkr.nsc.pl/forum/kb.php?a=18

Góra Chełmska

Rzeźba Koszalina i okolic, a więc i Góra Chełmska, została ukształtowana w czwartorzędzie (10 - 15 tysięcy lat p.n.e.). Nazwę Góra Chełmska zawdzięcza swojej zbliżonej do kopuły formie, co w starym słowiańskim nazewnictwie brzmiało Chołm - Chełm. Później nazwa ta została zniemczona na Golm, Gollen-berg. Na mapach topograficznych Góra Chełmska jest też czasami nazywana Krzyżanką, co najprawdopodobniej związane jest z wzniesieniem na jej szczycie krzyża w połowie XIX w.

Góra Chełmska stanowi ciekawostkę z punktu widzenia geologii, gdyż jest najwyższym wzniesieniem morenowym położonym tak blisko morza (8 km w linii prostej) na całym południowym obrzeżu Bałtyku, aż do granic Holandii włącznie. W przeszłości Góra Chełmska odgrywała znaczną rolę zarówno jako obiekt przyrodniczy, jak i obiekt szczególnego społecznego zainteresowania ówczesnych mieszkańców. Z danych historycznych wynika, że Góra Chełmska cieszyła się większą sławą niż pozostałe wzniesienia Pomorza środkowego: święta Góra k.Polanowa czy też święta góra Słowińców - Rowokół k.Smołdzina.

W starożytności i we wczesnym średniowieczu Góra Chełmska była miejscem kultu pogańskiego, a w średniowieczu (XII-XVI w.) kultu chrześcijańskiego. Pierwsza i najstarsza wzmianka o Górze Chełmskiej pochodzi z 1214 r. Dotyczyła ona nadania wsi Koszalin zakonowi norbertanów z Białoboku k.Trzebiatowa. Na uwagę zasługuje fakt, iż w dokumencie tym posłużono się Górą Chełmską do wyznaczenia położenia wsi Koszalin, co może dowodzić jej dużego znaczenia jako punktu orientacyjnego.

Najstarsze ślady pobytu ludów starożytnych na górze sięgają młodszej epoki kamienia, tj. ok. 2 tys. lat p.n.e. świadczą o tym znalezione tam siekierki z kamienia i krzemienia oraz kamienne żarna. W epoce brązu i w początkach epoki żelaza Góra Chełmska była czczona przez ludy prasłowiańskiej kultury łużyckiej i pomorskiej. Z tego okresu pochodzą liczne cmentarzyska ciałopalne z grobami popielnicowymi, jamowymi i skrzynkowymi, jak również ślady osad i przedmioty z brązu. Badania ujawniły ponad 250 stanowisk związanych z osadnictwem obu wspomnianych kultur.

Jako obiekt wyróżniający się swoją wysokością Góra Chełmska spełniała ważne funkcje kultowe. Można przypuszczać, że była miejscem, gdzie czczono słońce - wg Prasłowian dawcę życia i plonów. W okresie wczesnego średniowiecza (IX - XII w.) Góra Chełmska była bardzo ważnym miejscem kultu pogańskiego, na co wskazują badania archeologiczne, jak też podania i legendy. Około IX wieku czczono ją jako niezwykły twór natury, wyróżniający się wysokością. Mógł być także czczony porastający ją liściasty las dębowo - bukowo - grabowy. W tym bowiem okresie uprawianie kultu na wolnym powietrzu było przez Pomorzan powszechnie stosowane, a dąb należał do drzew otaczanych szczególna czcią. Sposób oddawania czci dębom w ówczesnych czasach doskonale opisał Józef Ignacy Kraszewski w "Starej baśni":

"Na horodyszcze tylko od strony lasu dostać się było można, a kto na nie chciał iść, musiał pomijać dąb stary na drodze stojący, na pół spróchniały, z oschłymi konary, który równie jak uroczysko za poświęcony miano bogom czy duchom tej ziemi. Widać pod nim było mnóstwo płacht na wpół pogniłych,z którymi u stóp jego składano choroby. Maleńkie źródełko, sączące się nie opodal, służyło chorym do obmycia się z choroby, płótno do otarcia. Rzucano je potem pod dębem w tej wierze, iż z nim szła precz choroba. Aby zdrowie odzyskać, duchom je trzeba było rzucić na pastwę. Stały tu i inne ofiary, pleśnią okryte, przemokłe; liściem na pół zasypane miseczki, dzbanuszki, ziarna bursztynu, kawałki sukna i sznurki, powiązane w węzły jakieś tajemnicze."

W języku starosłowiańskim dąb nazywany był dąbrem i poświęcony był bogu ognia i piorunów - Perunowi. Z drewna dębu wykonywano posągi najwyższego boga światowida. Przy drzewie tym stawiano też figury pomniejszych bożków. Być może i na Górze Chełmskiej znajdował się posąg jakiegoś pogańskiego bóstwa. Ośrodek kultowy na Górze Chełmskiej nabrał większego znaczenia w X - XII wieku. Na jej szczycie została zbudowana świątynia pogańska, zwana potocznie gontyną. ślady spalonej gontyny odkryto podczas badań wykopaliskowych. Znajdowały się w niej dwa paleniska zbudowane z kamieni i wyłożone gliną, które zapewne służyły do palenia świętego ognia. Gontyna zbudowana była z drewna na planie zbliżonym do prostokąta. Dach pokrywała trzcina lub gont. Na zewnątrz najprawdopodobniej otaczała ją drewniana palisada. Posąg bóstwa stał w centralnym miejscu wewnątrz gontyny. świątynia mogła też być ozdobiona drewnianymi rzeźbami i czaszkami zwierzęcymi. Sam szczyt góry otoczony był koliście przez kultowe jamy paleniskowe. Znaleziono w nich kości zwierzęce, celowo połupane. Można przypuszczać, iż są to resztki składanych ofiar. W oparciu o te przesłanki można wnioskować, ze tutejsi Pomorzanie uprawiali kult ognia i składali ofiary bóstwu. Najważniejszą rolę w obrzędach pełnił kapłan. Podczas świąt i uroczystości poświęconych bóstwom odbywały się tańce, uczty i zabawy. Tutaj też, jak przy innych świątyniach, rozstrzygano w drodze wspólnych narad i w oparciu o wróżby, ważne sprawy dotyczące mieszkańców regionu. Pogański ośrodek kultowy na Górze Chełmskiej miał istotny wpływ na rozwój osadnictwa i jednoczenia się grup ludnościowych zamieszkujących jej sąsiedztwo. Odegrał on też istotną rolę w powstaniu u podnóża Góry Chełmskiej osady usługowej, a być może i obronnej. Z osadą tą można wiązać rodowód wsi Koszalin, która dała początek późniejszemu miastu.

Chrystianizacja Pomorza środkowego i Zachodniego nastąpiła dość późno w porównaniu z pozostałymi ziemiami Polski piastowskiej, bo dopiero w początkach XII wieku. Pierwsze jej próby sięgały co prawda XI w., jednakże w wyniku zerwania przez Pomorzan więzi państwowej z Polską i odwołania przez Bolesława Chrobrego biskupa Reinberna, upadło biskupstwo kołobrzeskie. Nastąpił nawrót pogaństwa. Toteż, gdy ponad 100 lat później św. Otton, biskup z Bambergu, przybył w 1124 roku z nowa misja chrystianizacyjną, nie zastał żadnych śladów chrześcijaństwa. Według badań archeologicznych gontyna, jak i cały pogański ośrodek kultowy na Górze Chełmskiej, uległa zniszczeniu w XII wieku. Można przyjąć, iż przyczyna zniszczenia była działalność misyjna św. Ottona. Brak jest jakichkolwiek wzmianek o pobycie biskupa w rejonie Koszalina i Góry Chełmskiej. Dlatego też chrystianizacja tego miejsca była raczej dziełem pośrednim.

W 1214 roku zachodniopomorski książę Bogusław II powierzył pieczę nad Górą Chełmską i Koszalinem norbertanom. Podjęli oni działalność duszpasterską i misyjną na Górze Chełmskiej. Norbertanie, wzorem św. Ottona, w miejscu zniszczonej gontyny wznieśli nową, zbudowaną z kamienia kaplicę chrześcijańską. Istnienie kaplicy poświadczone jest wzmianką źródłową z 1263 roku. Według starej legendy dotyczącej zbudowania kaplicy na Górze Chełmskiej w dawnych czasach płynęli morzem niedaleko Góry Chełmskiej bogaci kupcy słowiańscy. Wracali oni z Arkony na wyspie Rugii, gdzie składali dary jednemu z największych i najpotężniejszych spośród pogańskich bogów słowiańskich - świetowidowi. Tam też uzyskali od bóstwa za pośrednictwem kapłanów pomyślne wróżby i wybrali się w drogę powrotną. I kiedy byli już na morzu, rozszalał się potężny sztorm. Kupcy ledwo uszli z życiem, uratowani w ostatniej chwili przez zakonników chrześcijańskich z Bukowa Morskiego. Uznając fałsz wróżb pogańskiego boga oraz wyrażając wdzięczność za wybawienie, kupcy ci przyjęli wiarę chrześcijańską. Jako wyraz dziękczynienia za uratowanie życia, zbudowali kaplicę na Górze Chełmskiej.

W oparciu o wzmiankę z bulli papieskiej potwierdzającą nadanie norbertanom Góry Chełmskiej, można przyjąć, iż kaplica została wzniesiona między 1214 a 1217 rokiem. Otrzymała imię Najświętszej Marii Panny. Jest to potwierdzone w źródłach z 1395 roku. Do momentu wzniesienia kościoła w Koszalinie w 1278 roku, kaplica na Górze Chełmskiej pełniła funkcję kościoła parafialnego. W tym też okresie norbertanie utracili patronat nad kaplicą. Brak jest szczegółowych opisów w dokumentach źródłowych, stąd nie można wiernie odtworzyć wyglądu najstarszej kaplicy wzniesionej na Górze Chełmskiej. Przyjmuje się, iż rzut poziomy kaplicy zbliżony był do formy krzyża greckiego. Części fundamentowe zbudowane były z dużych głazów narzutowych, a wyższe partie bocznych ścian z obrobionych granitowych ciosów. Budowla przykryta była dachem dwuspadowym. Niewiele możemy powiedzieć o wystroju kaplicy, gdyż uległa ona całkowitemu zniszczeniu w latach 1526-1532 podczas niepokojów religijnych w czasie wprowadzania reformacji w Koszalinie.

Najstarsza wzmianka źródłowa, pochodząca z XVIII wieku podaje, że z pierwotnego wyposażenia kaplicy uratowano drewniany krucyfiks, który obecnie znajduje się w katedrze koszalińskiej, jak również granitową chrzcielnicę, znajdującą się obecnie w zbiorach Muzeum Okręgowego w Koszalinie. Wczesnogotycki tryptyk wyobrażający Gloryfikację Najświętszej Marii Panny został przeniesiony z Ciećmierza, gdzie przebywał wcześniej, do katedry w Szczecinie. Obok kaplicy znajdował się dom przykapliczny, który służył jako dom dla proboszcza. Uległ on całkowitemu zniszczeniu. Materiał ze zburzonej kaplicy w XIX wieku wykorzystano do budowy krzyża, jak również do budowy pomieszczeń usługowych przy wieży widokowej, która zachowała się na Górze Chełmskiej do dzisiaj.

Kaplica na Górze Chełmskiej stała się wkrótce głośnym i sławnym miejscem odpustowym i pątniczym. ściągały tu pielgrzymki z Pomorza i z ówczesnej Europy. Na Górze Chełmskiej od drugiej połowy XIII wieku istniał także cmentarz. Grzebano tu parafian, ale też i pątników. Cmentarz funkcjonował do XVI wieku. Przyjmuje się, że w okresie użytkowania było na nim pochowanych ok. 3000 - 3500 zmarłych. Wraz z wprowadzeniem na Pomorze reformacji, pielgrzymki na Górze Chełmskiej ustały. Władze luterańskie zakazały kultu Matki Bożej. Wtedy też została zburzona kaplica. Po wygaśnięciu walk religijnych kult odżył ponownie. Legendy i podania wspominają o wykorzystywaniu wieży kaplicy jako latarni morskiej. Miała ona wskazywać drogę żeglarzom wpływającym na jezioro Jamno.

Dzieje Góry chełmskiej nie ograniczają się jedynie do wydarzeń kultowych i religijnych. Góra Chełmska, ze swoimi pociętymi głębokimi wąwozami zboczami, służyła za siedzibę rozbójników napadających na podróżne karawany kupieckie. Cierpiał na tym ruch handlowy na tej ważnej hanzeatyckiej drodze, jak też sam Koszalin. W sprawozdaniu Marcina Zeilera z XVII wieku czytamy, że szczególnie niebezpieczny dla podróżnych był odcinek między Koszalinem a Sianowem. Aby przeciwdziałać napadom Koszalin związał się w 1427 roku sojuszem m.in. z Kołobrzegiem, Sławnem, Darłowem i Słupskiem. Ostateczny kres działalności rabusiów położyła wyprawa zbrojna zorganizowana przez koszalińskich mieszczan. Zniszczono siedzibę zbójecką na Górze Chełmskiej i odzyskano wiele zrabowanych towarów. Według podania mosiężny róg, który zwoływał zbójców na łupieżcze wyprawy, służył później straży pożarnej w Koszalinie.

W XIX i początkach XX wieku Góra Chełmska znalazła się w kręgu zainteresowań władz i społeczeństwa koszalińskiego. Podjęto prace służące celom turystycznym, wypoczynkowym i sportowym. W roku 1888 wybudowano ceglaną wieżę widokową o wysokości 31,5 m. ze szczytu wieży widocznych było pięć miast Pomorza środkowego: Sławno, Darłowo, Sianów, Kołobrzeg i Białogard, a przy dobrej pogodzie i użyciu lornety zarys Wyspy Bornholm. Wieża przetrwała do dnia dzisiejszego. Obok szczytu od północnej strony powstał stadion sportowy, który po modernizacji w latach 70-tych XX wieku, jest wciąż użytkowany przez sportowców i mieszkańców Koszalina. Na stadionie tym odbywają się również treningi naszego bractwa. Przy szosie w kierunku Słupska wzniesiono w XIX wieku ceglaną wieżę wodociągową, tzw. wyrównawczą, która jest uznana za XIX-wieczny zabytek techniki. W 1911 roku od dworca kolejowego do podnóża Góry Chełmskiej kursowała linia tramwajowa, która była czynna do 1937 roku.

W 1958 roku rozpoczęto prace nad zagospodarowaniem szczytu Góry Chełmskiej. Wieżę widokową udostępniono zwiedzającym, wyremontowano pomieszczenia hotelowo-gastronomiczne, postawiono też domki kempingowe i amfiteatr leśny. Na Górze Chełmskiej wytyczono również trasy turystyczne. Obiekty te uległy jednak dewastacji i zniszczeniu przez złe wykorzystanie i zarządzanie. Decyzją nr 1206 Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Koszalinie, szczyt Góry Chełmskiej został uznany za obiekt zabytkowy podlegający ochronie prawnej. W 1986 roku odsłonięto, zabezpieczono i wyeksponowano resztki dawnych obiektów sakralnych i kultowych.

Wielokrotnie podejmowano starania o przywrócenie Górze Chełmskiej charakteru sakralnego. W sprawę tę zaangażowany był ksiądz biskup Ignacy Jeż, ordynariusz diecezji koszalińsko - kołobrzeskiej. Dopiero w kwietniu 1990 roku Kuria Biskupia otrzymała zgodę na zagospodarowanie przez Kościół samego wierzchołka Góry Chełmskiej. W tym też roku zezwolono na budowę zespołu sakralnego. Dnia 1 czerwca 1991 roku Górę Chełmska odwiedził Papież Jan Paweł II, dokonując konsekracji kaplicy Matki Boskiej Trzykroć Przedziwnej.

Opiekę nad kaplicą sprawują do dziś siostry z Szensztackiego Instytutu Sióstr Maryi. Obecnie Góra Chełmska jest miejscem, do którego przybywają pielgrzymi, jak też służy mieszkańcom Koszalina do rekreacji i wypoczynku.


Bibliografia:
1. "Góra Chełmska - miejsce dawnych kultów i Sanktuarium Maryjne" - H. W. Janocha i F. J. Lachowicz, 1991 r.
2. "Sanktuarium Maryjne na Górze Chełmskiej" - Barbara Popielas-Szultka i Zygmunt Szultka, Słupsk 1991 r.
This article was last edited by Gandalf on 16 Lip 2012, 09:28


Kto jest na forum

Zarejestrowani użytkownicy: Brak zarejestrowanych użytkowników